Месца канцэнтрацыйнага лагера
Каля адной тысячы габрэяў, якія засталіся жывымі пасля знішчэння гета, працоўныя, адмыслоўцы і частка іх сем'яў былі пераселены ў т. зв. працоўны лагер на тэрыторыі завода «Строммашына», які быў створаны 29 верасня ці 3 кастрычніка 1941 г., паблізу ад службовага памяшкання найвысокага СС і поліцайфюрера. Лагер ахоўваўся нямецкімі войскамі СС і ўкраінскімі паліцыянтамі. Найболей кваліфікаваныя габрэі-працоўныя былі адабраны для абслугоўвання афіцэраў. Потым у лагер складалі ваеннапалонных, габрэяў з іншых гарадоў Беларусі і Польшчы, арыштаваных мірных жыхароў, ст. т. ч. 400 маладых мужчынаў-габрэяў з г. Слоніма. Штодня ад голаду і холаду паміралі дзясяткі вязняў. Ахоўнікі, якія везлі людзей на расстрэл, казалі, што "іх адпраўляюць у сельскую гаспадарку". Шточацвер вязняў везлі ў грузавіку на расстрэл; часам не турбавалі сябе гэтым і расстрэльвалі людзей у куце самага лагера. Лагер даводзілася ўвесь час папаўняць, інакш ён хутка спусцеў бы з-за панавальнага там страшнага рэжыму. Меркавана ў 1942 годзе па загадзе адзін з найвысокіх эсэсаўскіх і паліцэйскіх чыноў Бах-Зелевски за адну аперацыю было знішчана да 4000 вязняў лагера, і гэта была не адзіная акцыя такога роду. Напачатку верасня 1943 г., перад ліквідацыяй, паводле дадзеных партызанскай выведкі – 500 чалавек, у тым ліку 276 габрэяў. Да 15 верасня 1943 года ў канцлагеры ў жывых засталося толькі 120 чалавек. Іх гітлераўцы вывезлі ў Мінск, у лагер на вуліцу Шырокая, потым праз дзве тыдні адправілі ў горад Люблін у сумна вядомы канцлагер Майданэк.
У канцлагеры дзеяла ўзброенае падполле, дзякуючы якому было здзейснена некалькі ўцёкаў зняволеных. Усяго бегла 73 чалавекі. Галоўным чынам, мужчыны. Па ўспамінах выжылых, частку з іх расстралялі партызаны.
Трупы памерлых і закатаваных вязняў эсэсаўцы ў 1942 -1943 гг. скідалі ў дзве велізарныя ямы на тэрыторыі завода і засыпалі вапнай. Сёння на адной з ям пабудаваны цэх. Над другой ямай пракладзена асфальтаваная дарога ўсярэдзіне тэрыторыі завода.
*******************************
З успамінаў Краскіна Хаіма (Яхіма) Арановіча і Розіна Саламона Рыгоравіча, былых вязняў працоўнага лагера і арганізатараў узброенага супраціву:
«Напачатку кастрычніка 1941 г. у былым будынку гаража Саўнаркама па вул. Першамайскай поруч з заводам Дзімітрава (цяпер завод «Строммашына») нямецка-фашысцкім камандаваннем быў арганізаваны канцлагер. Спачатку туды былі складзены габрэі ўсіх спецыяльнасцяў: краўцы, шаўцы, слесары, маляры, печнікі і інш., усяго каля 800 чалавек. Іншае габрэйскае насельніцтва, якое па тых ці іншых прычынах не магло эвакуявацца, было знішчана ў вёсках Палыкавічы і Пашкава.
У лагеры былі ўладкаваны 4-павярховыя нары, спалі на дошках, не было ніякіх коўдраў і просцінаў. Падыманне пачынаўся ў 6 гадзін раніцы, па камандзе «Ауфштейн» усё павінны былі ўстаць і збегчы ў двор на пабудову, калі хто спозніцца хоць на адну хвіліну, то тут жа на вачах усёй шарэнгі падпадаў пад збіццё розгамі, а тыя, якія не маглі ўстаць па хваробе ці па іншых прычынах, неадкладна знішчаліся. Раніцай выдавалася па 200 г хлеба (эрзац) і банка баланды з сабачым мясам ці з падлінай, і ўсіх ганялі на працу, шчасліўцамі былі тыя, хто трапляў на працу ў горад. Гэтым шчасліўцам сёе-тое перападала, і яны падзяляліся апошнімі драбкамі са сваімі таварышамі. Смяротнасць ад знясілення і ад збіцця была вялікая, кожны дзень памірала па 15 - 20 чалавек.
Апроч таго, два разы на тыдзень вырабляўся адбор у так званы сельхозлагерь. Туды адбіраліся наймалодшыя і здаровыя дзеці. Пасля мы даведаліся, што гэты, так званы с/г лагер, гэта былі супрацьтанкавыя равы, куды іх вадзілі на знішчэнне. З кожным днём у лагеры рабілася ўсё цяжэй і цяжэй: холад, здзекаванні, — і мы пачалі думаць пра ўцёкі”. Зняволеным атрымалася не толькі арганізаваць дыверсійную працу, але і звязацца з партызанскімі атрадамі і арганізаваць некалькі ўцёкаў. Усяго з лагера сбегла 73 чалавекі. Колькім з іх атрымалася выжыць - невядома..."
**************************
З успамінаў Соркіна Навума (Нохема) Рыгоравіча (1923 - 2006):
«Восенню 1941 г. фашысты пачалі расстрэльваць габрэяў. Спачатку вывозілі мужчынаў, потам усіх без разбору. У адну з такіх груп трапіла і мая сям'я. Прыгналі нас фашысты ў турму. Гітлеравец спытаў, ці мае хто-небудзь працоўныя спецыяльнасці. Мой брат сказаў, што ён слясар, я таксама назваўся слесарам. Нас адагналі ў бок. Потам майстравых габрэяў пагналі на завод імя Дзімітрава, зараз гэта завод «Строммашына». Тут гітлераўцы арганізавалі адмысловы працоўны лагер смерці. Сюды сагналі ваеннапалонных і грамадзянскіх асоб, у тым ліку тысячы габрэяў. Тут былі мужчыны розных спецыяльнасцяў: слесары, кавалі, шкляры, краўцы, маляры, печнікі. Як мне пазней стала вядома, пад канец кастрычніка 1941 г. толькі тут яшчэ засталіся мужчыны-габрэі. Усе іншыя магілёўцы габрэйскай нацыянальнасці — кабеты, дзеці, старыя — былі парасстрэльваны ці жывымі закапаны ў зямлю. .. Гітлераўцы расстрэльвалі людзей на вуліцы, у двары і нават у пакоі ўласнай хаты, а майго дзеда забілі проста ў ложку…"
********************************
Фатаграфія былых удзельнікаў супраціву. Стаяць: Блюмін, Элькін, Кацман, Соркін, Нямчын. Сядзяць: Шахрай, Краскін, Разман (Розін).
Нямчын, Шахрай, Краскін, Разман(Розін) уцяклі з канцлагера і ваявалі ў партызанскіх атрадах. Фота зроблена, прыкладна, у канцы 50-х-пачатку 60-х гадоў.